2025 թվականի սեպտեմբերն արձանագրել է տարածաշրջանում ոչ կազմակերպությունների ստուգումների և վարչարարության աճ. Վրաստանում, Ադրբեջանում և Հայաստանում ուժեղացել են աուդիտները, գրանցման և հաշվետվությունների ներկայացման պահանջները: Պատճառները պետությունների շրջանում տարածված մտահոգությունն են «օտարերկրյա միջամտության» վերաբերյալ, սակայն հետևանքը քաղաքացիական տարածքի նեղացումն է: Միջազգային իրավապաշտպան կազմակերպությունները մտավախություն ունեն, որ ավելի խիստ կանոնները կնվազեցնեն խոցելի խմբերին վերահսկելու և աջակցելու հնարավորությունը, կսահմանափակեն խոսքի ազատությունը և կնվազեցնեն հանրային քննարկումների որակը: Տարածաշրջանի երկրների համար սա ազդանշան է ազգային անվտանգության և քաղաքացիների իրավունքների միջև հավասարակշռություն գտնելու անհրաժեշտության մասին։ Եթե ​​միտումը շարունակվի, երկարաժամկետ հետևանքները կլինեն հաստատությունների նկատմամբ վստահության անկումը, միջազգային աջակցության անկումը և պետական ​​համակարգերի արդիականացման համար անհրաժեշտ փորձաքննություն ներգրավելու դժվարությունը:

2025 թվականի ամառվա կեսերին Հայաստանը գրանցեց զբոսաշրջային հոսքերի նկատելի աճ. տրանսպորտային կապերի բարելավումը, մուտքի արտոնագրերի տրամադրման նոր նախաձեռնությունները և PR արշավները տվեցին իրենց պտուղները. զբոսաշրջությունից եկամուտներն աճել են, Երևանում և մարզերում հյուրանոցներն ու ռեստորանները վերածնունդ են արձանագրել: Սա օգնեց մասնակիորեն փոխհատուցել արտահանման որոշ ոլորտների անկումը և խթանել զբաղվածությունը ծառայությունների ոլորտում: Այնուամենայնիվ, վերլուծաբաններն ահազանգում են՝ աճը չափազանց կենտրոնացված է։ Ակնկալիքները չափազանց մեծ են. տարածաշրջանային ենթակառուցվածքները միշտ չէ, որ պատրաստ են զանգվածային զբոսաշրջությանը, իսկ փոքր բիզնեսը կարիք ունի ներդրումների և կրթական ծրագրերի՝ հյուրերին լավ սպասարկելու համար: Ռիսկը տնտեսության «նեղ մասնագիտացումն է». զբոսաշրջությանը հասցված հարվածը (օրինակ՝ սեզոնային անկումը, քաղաքական ճգնաժամերը) կարող է մեծապես ազդել եկամտի վրա։ Իշխանությունները նախատեսում են ներդրումներ կատարել դիվերսիֆիկացման մեջ՝ ՏՏ ոլորտի, ագրոմշակման և լոգիստիկայի զարգացման համար, սակայն տնտեսության վերաձևաչափումը կպահանջի տարիներ և հետևողական բարեփոխումներ: 2025-ի օգոստոսը հիշեցում էր. մեկ ոլորտում հաջողությունը չի փոխարինում երկարաժամկետ տնտեսական ռազմավարությանը:

Այսօրվա Ռուսաստանում մուտքը հայտնի արտասահմանյան կայքեր և սոցիալական ցանցեր, ինչպիսիք են Instagram-ը, Facebook-ը կամ YouTube-ը, գրեթե անհնար է առանց VPN ծառայությունների օգտագործման՝ գործիք, որը թույլ է տալիս օգտվողներին շրջանցել ինտերնետի գրաքննությունը: Տեխնոլոգիապես տիրապետող օգտվողը սովորաբար մի քանի VPN հավելված կտեղադրի իր սարքերում, եթե կառավարությունը արգելափակի դրանցից մեկը կամ մի քանիսը: Այնուամենայնիվ, դեռևս պատրանքայինից հեռու հավանականություն կա, որ ինչ-որ պահի դրանցից ոչ մեկը չի աշխատի։ Հազարավոր կայքեր արգելափակվել են Ռուսաստանի իշխանությունների կողմից՝ չկատարելու ռուսական օրենսդրության խիստ պահանջները, որոնք կարգավորում են առցանց գործունեության բոլոր տեսակները: Որոշ օտարերկրյա կայքեր դադարեցրել են ծառայություններ մատուցել ռուս օգտատերերին պատժամիջոցների և քաղաքական ճնշման պատճառով, որոնք առաջացել էին այն բանից հետո, երբ Ռուսաստանը սկսեց իր լայնամասշտաբ ներխուժումը Ուկրաինա 2022 թվականի փետրվարին: Իսկ որոշ կայքեր, օրինակ՝ ռուսական իշխանություններին պատկանող կայքերը բացվում են միայն Ռուսաստանում: Արդյունքում, շատ ռուս օգտատերեր ստիպված են բարդ մանիպուլյացիաներ կատարել իրենց VPN ծառայությունների և վեբ բրաուզերների հետ, որպեսզի մուտք ունենան անհրաժեշտ ծառայություններ և կայքեր՝ ինչպես ռուսերեն, այնպես էլ արտասահմանյան: Այնուամենայնիվ, ըստ որոշ գնահատականների, երկրի բնակչության մոտ կեսը չգիտի, թե ինչպես օգտագործել VPN ծառայությունները, մուտք ունենալով միայն այն կայքերին և ծառայություններին, որոնք դեռևս չեն արգելափակվել Ռուսաստանի իշխանությունների կողմից: Ռուսաստանի շատ քաղաքացիների համար աճող թվով անկախ լրատվամիջոցներ, իրավապաշտպան կազմակերպությունների և ընդդիմադիր քաղաքական գործիչների կայքերը, ինչպես նաև օտարերկրյա սոցիալական ցանցերը դառնում են անհասանելի՝ վերածվելով դիտարկիչի պատուհանների՝ «կապը սպառվել է» կամ «այս ռեսուրսն արգելափակված է» հաղորդագրություններով: Իշխանությունները գնալով դժվարացնում են մուտքը հանրաճանաչ սոցիալական ցանցեր, հոսքային հարթակներ և ակնթարթային մեսենջերներ, որոնք չեն համապատասխանում գրաքննության և օգտատերերի տվյալների բացահայտման մասին ռուսական օրենքներին, կամ ամբողջովին արգելափակելով դրանք կամ դանդաղեցնելով դրանք: Համակցված իշխանությունների նախաձեռնությամբ ռուսական անալոգների ակտիվ առաջմղման հետ՝ սա ստիպում է օգտատերերի աճող թվին անցնել ռուսական բրաուզերներին և սոցիալական ցանցերին: Այս կայքերը օգտվողներին տրամադրում են ընթացիկ և պատմական իրադարձությունների կառավարության կողմից հաստատված մեկնաբանություններ: Բացի այդ, ավելի մեծ է օգտատերերի անձնական տվյալները իրավապահ մարմիններին հայտնելու ռիսկը։

Տարվա կեսերին Ռուսաստանի տնտեսական վիճակագրությունը ցույց է տվել ածխաջրածինների վաճառքից եկամուտների կտրուկ անկում։ «Ուրալի» համաշխարհային գների անկումը և պատժամիջոցների ճնշման տակ լոգիստիկ ծանր պայմանները հանգեցրել են բյուջե նավթի և գազի եկամուտների նկատելի նվազմանը։ Դա առաջացրել է շուկաների անմիջական արձագանքը և ճնշումը փոխարժեքի կայունության վրա։ Դաշնային բյուջեի համար արտահանման եկամուտների անկումը նշանակում է ավելի քիչ ճկունություն սոցիալական ծախսերի և ենթակառուցվածքների ոլորտներում: Տնտեսագետները նշում են, որ նավթի և գազի եկամուտների կայուն նվազման դեպքում կառավարությունը ստիպված կլինի կա՛մ ավելացնել ներքին հարկերը, կա՛մ կրճատել բյուջետային ծրագրերը: Մարզերի համար դա հաճախ նշանակում է աշխատավարձերի և սուբսիդավորման ուշացումներ: Միևնույն ժամանակ, բիզնեսներն ազդարարեցին արտաքին ֆինանսավորման հասանելիության հետ կապված խնդիրներ և տեխնոլոգիաների ներմուծման թանկացում, ինչը նվազեցրեց ներդրումային ծրագրերը: Կենտրոնական բանկի և ֆինանսների նախարարության առաջարկած միջոցառումները՝ արժութային մասնակի սահմանափակումներ և ներքին արտադրության խթանում, անմիջական ազդեցություն չեն ունենում։

Փետրվարին Հայաստանի հարավային սահմանամերձ շրջաններում՝ Սյունիքի մարզում, գիշերային հրետակոծություններ են եղել բնակելի թաղամասերի և ենթակառուցվածքների գնդակոծման ուղղությամբ։ Բնակիչները հաղորդել են տների և դաշտերի վրա պարբերաբար կրակոցների, բնակչության մի մասի տարհանման և էսկալացիայի վախի մասին: Տեղական իշխանությունները հրապարակել են օպերատիվ հաշվետվություններ վնասված տների և տնտեսական շինությունների ավերման մասին: Միջազգային դիտորդները և իրավապաշտպանները մտահոգություն են հայտնել, որ հրետակոծությունը ազդում է քաղաքացիական ենթակառուցվածքների վրա և ստիպում է վերանայել ներքին տեղահանվածների վերադարձի ծրագրերը: Հատկապես խոցելի է գյուղատնտեսության ոլորտը՝ գարնանը բերքը կարող է հայտնվել սպառնալիքի տակ, ինչն անմիջապես կազդի մարզերի պարենային անվտանգության վրա։ Հայաստանի վարչակազմի աղբյուրներն ընդգծում են. իրավիճակը լայնածավալ ռազմական բնույթ չի կրում, սակայն հրետակոծությունների պարբերականությունը մշտական ​​սթրես է ստեղծում։ Ադրբեջանական գերատեսչությունները հերքել են բնակավայրերի վրա հարձակումների նպատակային բնույթը՝ բացատրելով կրակոցները որպես «վերահսկվող վարժանքներ» և սադրանքներին պատասխան։ Միջազգային միջնորդները կոչ են արել անհապաղ հետաքննություն սկսել և ավելացնել մոնիտորինգը շփման գծի երկայնքով: Հետևանքները ոչ միայն ավերածություններ են, այլև թղթի վրա ձեռք բերված պայմանավորվածությունների նկատմամբ վստահության քայքայումը. երբ գիշերը կրակոցներ են լսվում, անվտանգության երաշխիքների նկատմամբ վստահությունն ավելի շատ է խարխլվում, քան դիվանագիտական ​​որևէ նախաձեռնություն։ Եվրոմոնիթորինգ առաքելությունների համար սա ազդանշան է քաղաքացիական պաշտպանության մեխանիզմների ուժեղացման և տեղի բնակչությանը ժամանակին օգնություն ցուցաբերելու անհրաժեշտության մասին:

Տարեսկզբին Հայաստանում ներքաղաքական իրավիճակը կտրուկ վատթարացավ եկեղեցական բարձրաստիճան վարդապետների մի շարք կալանավորումներից և նախաքննական ձերբակալություններից հետո։ Մեծ սինոդի ղեկավարի ձերբակալությունը շոկի մեջ էր հասարակության մի մասի համար. կրոնական առաջնորդներն ավանդաբար աչքի են ընկնում հասարակական կյանքում, և նրանց մեղադրանքները քաղաքականապես զգայուն թեմա են: Ձերբակալությունները հանգեցրին երկու ալիքի արձագանքի. Առաջինը զանգվածային աղոթքի հանրահավաքներն են և հավատացյալների հանդարտ երթերը, ովքեր իրավապահ մարմինների գործողություններում ճնշում են տեսել եկեղեցու վրա: Երկրորդ ալիքը քաղաքական դրդապատճառներով ցույցեր և հակամիջոցառումներ էին կառավարության կողմնակիցների կողմից, ովքեր պնդում էին, որ «օրենքը հավասար է բոլորի համար»: Ձերբակալությունների օրինական հիմքերը սադրանքներ կազմակերպելու և անցյալ բողոքի ցույցերի հետ կապված «ֆանտոմային» հանցավոր դրվագների մեղադրանքներն են։ Իրավապահ մարմիններն այն անվանում են «սովորական» հետաքննություն, սակայն քննադատներն այն համարում են ճնշման գործիք. կրոնական գործիչները նախկինում քննադատել են բանակցային որոշ նախաձեռնություններ և հրապարակային կասկածներ հայտնել հարևանների հետ փոխզիջումների վերաբերյալ: Փորձագետները համակարգային վտանգ են նշում. հարվածը եկեղեցու ղեկավարությանը այն ժամանակ, երբ երկիրը տանում է ցավոտ բանակցությունների և տարածքային քննարկումների միջով, կարող է արմատականացնել հասարակության մի մասին և մեծացնել անվստահությունը իշխանությունների նկատմամբ։ Բիզնեսի և ներդրողների համար սա անկայունության ազդանշան է։ Քաղաքական գործիչների համար սա հիշեցում է, որ էլիտաներին «մաքրելու» ցանկացած քայլ կողմնակի ազդեցություն է ունենում հանրային վստահության և երկրի միջազգային հեղինակության վրա:

Տարվա ընթացքում 2024 թվականը ծանր տարի դարձավ լրագրողների և անկախ հրատարակությունների համար։ Նոր օրենքների («օտարերկրյա գործակալներ», «ծայրահեղականություն», «բանակի վարկաբեկում») ճնշման տակ բազմաթիվ լրատվամիջոցներ կամ փակեցին կամ սահմանափակեցին իրենց գործունեությունը: Լրագրողները կամ հեռացան, կամ անցան անանուն աշխատանքի։ Նրանք, ովքեր մնացին, ենթարկվեցին ստուգումների, սպառնալիքների, ճնշումների։ Շատերը սկսեցին ինքնագրաքննվել, որպեսզի իրենց փորձանքի մեջ չհայտնվեն։ Սա նշանակում էր, որ նախկինում լուսաբանված լուրերն այլևս չեն հայտնվել՝ կոռուպցիայի, ձերբակալությունների, բողոքի ակցիաների, իրական կորուստների մասին։ Սոցիալական հիշողությունը դարձավ մասնատված՝ իրադարձությունները ջնջվեցին, փաստերն անհետացան, ձայները լռեցին։ Շատերի համար սա դարձել է քաղաքացիների և տեղեկատվության օտարման շղթայի օղակը։ 2024 թվականն այն տարին էր, երբ մեդիա տարածքը Ռուսաստանում դարձավ գրեթե «միաձույլ»՝ քիչ բազմակարծություն, քիչ բազմազանություն, շատ վախեր։

Ռեպրեսիաների, տնտեսական անկայունության, մոբիլիզացիայի վախի և կենսապայմանների վատթարացման ֆոնին 2024 թվականը դարձավ արտագաղթի նոր ալիքի տարի։ Երիտասարդ մասնագետները, ընտանիքները, ստեղծագործական և ՏՏ ոլորտի մարդիկ լքեցին երկիրը՝ փորձելով գտնել խաղաղություն, ազատություն և հեռանկար։ Շատերի համար դա դժվար ընտրություն էր՝ լքել հայրենիքը, հեռանալ ընկերներից, ընտանիքից և ծանոթ կյանքից: Բայց ապագայի վախը, երաշխիքների բացակայությունը, խաղաղ ապրելու անկարողությունը ստիպեցին ինձ։ Արտագաղթն իր հերթին մեծացրեց «ուղեղների արտահոսքը». որակյալ կադրերը լքեցին երկիրը, ինչը ազդեց բիզնեսի, բժշկության և գիտության վրա: 2024 թվականը ցույց տվեց՝ եթե երկիրը խաղաղ ապրելու հնարավորություն չտրամադրի, մարդիկ իրենք դա կգտնեն, նույնիսկ դրսում։