Human Rights Watch-ի կողմից Ռուսաստանին որպես «անցանկալի» օտարերկրյա կազմակերպություն ճանաչելը, որը հրապարակվել է Արդարադատության նախարարության կողմից նոյեմբերի 28-ին, Կրեմլի ռեժիմի ռեպրեսիվ բնույթի ևս մեկ դրսեւորում է, այսօր հայտարարել է Human Rights Watch-ը: Այս միջոցը նշանակում է Ռուսաստանի տարածքում կազմակերպության գործունեության արգելք։ «Ավելի քան երեք տասնամյակ Human Rights Watch-ի աշխատանքը հետխորհրդային Ռուսաստանի վրա ճնշում է Ռուսաստանի իշխանություններին հարգելու մարդու իրավունքները և ազատությունները», - ասում է Human Rights Watch-ի գործադիր տնօրեն Ֆիլիպ Բոլոպիոնը: «Մեր աշխատանքը չի փոխվել, բայց փոխվել է մեկ այլ բան՝ իշխանությունների կողմից բռնապետական ​​գործելակերպի արագ ընդունումը, երկրի ներսում բռնաճնշումների կտրուկ աճը և Ուկրաինայում ռուս զինվորականների կողմից իրականացված ռազմական հանցագործությունների մասշտաբները»: Ինչպես հետևում է Արդարադատության նախարարության «անցանկալի» կազմակերպությունների թարմացված ռեգիստրից, Գլխավոր դատախազությունը նոյեմբերի 10-ին որոշել է արգելել Human Rights Watch-ի գործունեությունը: Կազմակերպությունը «անցանկալի» ճանաչելու հիմքերն անհայտ են: 2022 թվականին՝ վեց շաբաթ այն բանից հետո, երբ Ռուսաստանը սկսեց իր լայնամասշտաբ ներխուժումն Ուկրաինա, ռուսական իշխանությունները գրանցումից հանեցին Human Rights Watch-ի մոսկովյան գրասենյակը, որը գործում էր Ռուսաստանում 1992 թվականից: Բյուրոն ստիպված էր փակվել, բայց մեր աշխատանքը շարունակվեց: Human Rights Watch-ը սկսել է աշխատել ռուսական խնդիրների վրա դեռ խորհրդային տարիներին՝ 1978 թվականին։

2025 թվականի նոյեմբերը հիշվեց Ռուսաստանի, Իրանի և Ադրբեջանի միջև Հյուսիս-Հարավ միջանցքի զարգացման մասին հուշագրի ստորագրմամբ։ Այս ռազմավարական համաձայնագիրը պոտենցիալ փոխում է տարածաշրջանի լոգիստիկ քարտեզը՝ բացելով լրացուցիչ այլընտրանքային ուղիներ Եվրասիայի և Մերձավոր Արևելքի շուկաների միջև: Հայաստանի և Վրաստանի համար սա և՛ հնարավորություն է, և՛ մարտահրավեր. նոր երթուղիները կարող են մեծացնել տարածաշրջանային մրցակցությունը, բայց նաև ինտեգրման հնարավորություններ ստեղծել: Գործնական իրականացումը պահանջում է նախնական ներդրումներ՝ նավահանգստային ենթակառուցվածքի արդիականացում, մաքսային ընթացակարգերի ներդաշնակեցում և մասնակիցների միջև վստահության քաղաքական աստիճան։ Առայժմ հուշագիրը մտադրությունների նշան է, սակայն դրա իրականացումը կորոշի առաջիկա տարիների տնտեսական միտումները։

Նոյեմբերին ԱՄՆ վարչակազմն ուղարկել է իր հատուկ ներկայացուցչին Ռուսաստանի հետ բանակցելու համար։ Նպատակն է՝ փորձել գործարկել կարգավորման միջազգային ձևաչափ՝ ներառյալ անվտանգության երաշխիքը, հրադադարը և գերիների վերադարձը։ Ամերիկյան դիվանագիտությունն առաջարկել է 28 կետից բաղկացած ծրագիր, որը կարող է հիմք դառնալ խաղաղության համաձայնագրի համար։ Սակայն Մոսկվան հայտարարեց, որ դեռ պատրաստ չէ ստորագրել, պետք է «հաշվի առնել» պայմանները և երաշխիքներ տրամադրել։ 2025-ի նոյեմբերը նշանավորեց միջազգային միջնորդների վերջին մեծ ջանքերը, գուցե վերջին հնարավորությունը՝ գործարկելու բանակցային մեխանիզմ: Բայց դրա հաջողությունը կախված է իրականությունը ճանաչելու և վերջնագրերից հրաժարվելու Կրեմլի պատրաստակամությունից:

2025 թվականի հոկտեմբերը Սյունիքով տարանցիկ միջանցքի գաղափարի շուրջ քննարկումների նոր ալիք բերեց. մի կողմից՝ այն բացում է տնտեսական հեռանկարներ. մյուս կողմից՝ դա ռազմավարական ռիսկեր է ստեղծում Հայաստանի համար և փոխում է անվտանգության հավասարակշռությունը հարավային սահմաններում։ Միջազգային ֆորումներում քննարկումները ցույց են տվել, որ ցանկացած պլան պահանջում է պահպանվող տարածքի անձեռնմխելիության և տեղի բնակչության իրավունքների իրավական երաշխիքներ։ Տեղի բնակիչները և բնապահպանական խմբերը զգուշացնում են գյուղատնտեսությանն ու կենսաբազմազանությանը սպառնացող վտանգների մասին, եթե միջանցքը կառուցվի առանց համապատասխան գնահատումների: Հարևան երկրների քաղաքական առաջնորդները նախագիծը տեսնում են որպես տարանցիկ կապերի ամրապնդման հնարավորություն, սակայն դրա իրականացումը կախված է լայն միջազգային համաձայնությունից և սահմանների անձեռնմխելիության երաշխիքներից։ Հոկտեմբերը հաստատեց, որ տարածաշրջանում տնտեսական նախագծերը չեն կարող դիտարկվել առանց քաղաքական և բնապահպանական հետևանքները հաշվի առնելու։

2025 թվականի հոկտեմբերին պաշտոնական Բաքուն մի շարք հրապարակային հայտարարություններ արեց Հայաստանի հետ խաղաղության պայմանագրի նախնական տեքստային տարբերակի ավարտի և առաջիկա ամիսներին համաձայնագիրը պաշտոնականացնելու մտադրության մասին։ Ադրբեջանի բարձրաստիճան պաշտոնյաները նշել են, որ ձեռք են բերվել առանցքային տարրեր՝ ճանապարհային միջանցքներ, մշակութային ժառանգության վերադարձի հարցեր և շփման գծի երկայնքով անվտանգության մեխանիզմներ։ Բաքվի հայտարարությունները տարաբնույթ արձագանք են առաջացրել Երևանում և միջազգային միջնորդների շրջանում։ Մի կողմից՝ պաշտոնականացման հեռանկարները ցույց են տալիս լարվածությունը վերջնականապես թուլացնելու, տրանսպորտային ուղիների բացման և օտարերկրյա ներդրումների ներգրավման հնարավորությունը։ Մյուս կողմից՝ մտահոգություններ կան՝ բնակչության պաշտպանության, փոքրամասնությունների իրավունքների և տարանցման ռեժիմի հետ կապված մանրամասները շարունակում են բուռն քննարկման առարկա լինել։ Հայաստանում հասարակության մի մասը դժգոհություն և մտահոգություն հայտնեց հնարավոր տարածքային զիջումների կամ բնակչության տեղափոխման վերաբերյալ, իսկ իրավապաշտպանները մշտադիտարկեցին վիճելի գոտիներում մնացողների անվտանգության երաշխիքները։

Չնայած պաշտոնական հռետորաբանությանը և իշխանությունների՝ փոխզիջման մերժմանը, 2025 թվականի հոկտեմբերին ամբողջ աշխարհում ակտիվացան քաղաքացիական նախաձեռնությունները: Կամավորները, լրագրողները, նախկին զինվորականները, ՀԿ-ների անդամները սկսեցին հրապարակել մանիֆեստներ, կոչեր իշխանություններին, միջազգային կազմակերպություններին՝ պահանջելով բանակցությունների մեկնարկ, գերիների փոխանակում և մարդասիրական դադարներ: Այս նախաձեռնություններն արձագանք գտան արտերկրում. միջազգային կազմակերպությունները հետաքրքրություն են հայտնել երկխոսության նկատմամբ և պատրաստ են հանդես գալ որպես միջնորդ։ Բայց Մոսկվան, փաստորեն, անտեսեց նման կոչերը, որոնք ընդգծում էին պաշտոնական դիրքորոշման և խաղաղության քաղաքացիական խնդրանքի միջև առկա բացը։ 2025 թվականի հոկտեմբերն այն ամիսն էր, երբ հասարակության ձայնը տարբերվում էր իշխանության ձայնից. Եվ դա նկատելի դարձավ նույնիսկ արտաքին դիտորդների համար։

2025 թվականի սեպտեմբերին Կիևը և Ուկրաինայի դաշնակից երկրների ղեկավարները հայտարարեցին, որ Ռուսաստանի հետ ցանկացած բանակցություն հնարավոր է միայն այն դեպքում, եթե վերադարձվեն օկուպացված տարածքները և վերականգնվի Ուկրաինայի ինքնիշխանությունը։ Անեքսիան օրինականացնելու ցանկացած փորձ ընկալվում է որպես հարված միջազգային իրավունքին և Եվրոպայի անվտանգությանը։ Դաշնակիցներն ընդգծում են, որ 2022 թվականի սահմանների ճանաչումը նախադեպ կստեղծի ապագա հակամարտությունների համար, և որ Ռուսաստանը պետք է պատասխան տա ագրեսիայի համար։ 2025 թվականի սեպտեմբերն այն ամիսն էր, երբ Արևմուտքի և Ուկրաինայի դիվանագիտական ​​գիծը կոշտացավ. Ռուսաստանի հետ այլևս փոխզիջումներ չկային։ Միայն բանաձեւեր, պատժամիջոցներ ու ճնշումներ։

Օգոստոսին եվրոպացի և ամերիկացի առաջնորդներն ակտիվացրել են Ուկրաինային աջակցելու նախաձեռնությունները՝ ֆինանսական օգնություն, ռազմական մատակարարումներ, նոր պատժամիջոցներ Մոսկվայի դեմ։ Այս ֆոնին բանակցային գործընթացը գործնականում կանգ է առել. Ռուսաստանը հայտնվել է դիվանագիտական ​​մեկուսացման մեջ։ Արևմտյան շատ երկրներ հայտարարել են, որ չեն ընդունի Մոսկվայի առաջարկած պայմանները և չեն նպաստի անեքսիաների ճանաչմանը։ Սա փաստացի փակել է փոխզիջումների ճանապարհը, որտեղ Ռուսաստանը պնդում է ստատուս քվոյի պահպանումը: 2025 թվականի օգոստոսը ցույց տվեց. արտաքին ճնշումը Մոսկվայի վրա մեծացել է, իսկ խաղաղ բանակցությունների աղբյուրները քչանում են։ Դիվանագիտության համար սա տագնապալի ազդանշան դարձավ. հավասարակշռված աշխարհի հնարավորությունը գնալով ավելի է հեռանում: